Κατά την αρχαιότητα, όπως και στη σύγχρονη εποχή, το παιχνίδι αποτελούσε αναπόσπαστο κομμάτι τόσο της παιδικής ζωής όσο και της καθημερινότητας των ενηλίκων. Οι αρχαίοι Έλληνες γνώριζαν ποικίλα παιχνίδια, ατομικά και ομαδικά, όπως, επίσης, είχαν στην κατοχή τους και πλήθος αντικειμένων που χρησίμευαν ως παιχνίδια, τα λεγόμενα αθύρματα. Φιλόσοφοι, όπως ο Πλάτων, ήξεραν πολύ καλά την σπουδαιότητα του παιχνιδιού στη διαμόρφωση χαρακτήρα, ήθους και φυσικών δεξιοτήτων ενός ατόμου. Επίσης, πολλές φορές, στενή ήταν η σύνδεση του παιχνιδιού με τη θρησκεία και τις τελετουργίες της.
Αρχαία παιχνίδια βρίσκουμε σε τάφους, οικισμούς ή ιερά. Αρκετά όμως, όπως κούκλες, μπάλες, γιογιό, σβούρες, τροχοί, κούνιες, τραμπάλες, πλοιάρια ή αμαξάκια ήταν κατασκευασμένα από φθαρτά υλικά, από ύφασμα, δέρμα, ξύλο ή κερί και γι’ αυτό το λόγο δεν διασώθηκαν. Όμως, πολύτιμες πληροφορίες μας προσφέρουν οι περιγραφές τους σε αρχαίες πηγές και οι απεικονίσεις τους σε αγγεία, ειδώλια και γλυπτά.
Παιχνίδι για βρέφη και νήπια είναι η κουδουνίστρα (πλαταγή/σείστρο), με διάφορες μορφές και από διάφορα υλικά. Μπορούσε να λειτουργεί ως παιχνίδι ή ως θρησκευτικό αντικείμενο με αποτρεπτικές για το κακό ιδιότητες, όταν κουδούνιζε καθώς την έσειαν. Οι πήλινες είχαν ποικίλα σχήματα, όπως ανθρώπων, καρπών ή ζώων. Κουδουνάκια μπορεί να χρησίμευαν ως παιχνίδια, στολίδια ή φυλαχτά των μικρών παιδιών.
Με ομοιώματα αμαξών παίζουν αρκετές φορές τα αγόρια με παρόμοιο τρόπο όπως τα σημερινά παιδιά χρησιμοποιούν τα ομοιώματα αυτοκινήτων. Μερικές φορές πήλινα παιχνίδια σε μορφή ζώων, συνήθως αλόγων, συμπληρώνονταν με χωριστούς τροχούς, οι οποίοι προσαρμόζονταν σε δύο ξύλινους άξονες και τραβιόντουσαν με σχοινάκι, σαν ένα είδος ζωόμορφων αμαξιδίων.
Δημοφιλέστατο παιχνίδι για τα κορίτσια από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα παραμένουν οι κούκλες (πλαγγόνες). Έχουν σωθεί πήλινες, οστέινες ή ακόμα και μαρμάρινες κούκλες, ενώ υπήρχαν και άλλες από πιο φθαρτά υλικά όπως ξύλο, κερί, γύψο ή ύφασμα. Είναι είτε στατικές είτε με κινητά μέλη, τα λεγόμενα νευρόσπαστα. Και στις δύο κατηγορίες οι κούκλες μπορεί να είναι γυμνές, ώστε τα κορίτσια να έχουν τη δυνατότητα να τις ντύνουν. Όπως όλα τα πήλινα ειδώλια έτσι και οι κούκλες έφεραν χρώματα. Στην κατηγορία αυτή θα μπορούσαμε να συμπεριλάβουμε και τα διάφορα «ομοιώματα» ζώων, όπως σκυλιά, άλογα, βόδια, γουρούνια, χελώνες,πτηνά, ή και τα αντίγραφα αντικείμενων, τα οποία πιθανόν θα συνέθεταν στη διάρκεια ενός παιχνιδιού την εικόνα του καλά εξοπλισμένου «κουκλόσπιτου». Έτσι, καρεκλάκια, τραπεζάκια, μικρά αγγεία, παπουτσάκια και άλλα εξαρτήματα ή και μικρογραφίες ζώων έκαναν το παιχνίδι πιο διασκεδαστικό και συγχρόνως διδακτικό, καθώς τα παιδιά παίζοντας αντέγραφαν τον κόσμο των μεγάλων.
Παιχνίδια όπως η σβούρα (η στρόβιλος, ο στρόμβος), ο τροχός (τσέρκι) ή το γιογιό ήταν οικεία σε παιδιά και νέους κατά την αρχαιότητα. Η ίυγγα, το σημερινό «κουμπί», ήταν ξύλινος, συνήθως, τροχίσκος που τον είχαν περάσει σε κλωστή, με την περιστροφή της οποίας παρήγαγε οξύ συριστικό ήχο. Οι παραστάσεις σε αγγεία φανερώνουν ότι και η κούνια (αιώρα) ή η τραμπάλα (βραχιόνιος αιώρα) ήταν επίσης δημοφιλή.
Διαδεδομένα ομαδικά παιχνίδια για παιδιά και νέους στην αρχαιότητα, με ή χωρίς τη χρήση αντικειμένων κατά τη δραστηριότητα, υπήρξαν όσα παίζονταν με καρπούς, κότσια (αστραγάλους) ή μπάλες. Σήμερα εξακολουθούν να παίζονται παιχνίδια, όπως οι καβάλες ή το πισωκαβαλίκεμα, δηλαδή ο λεγόμενος στην αρχαιότητα εφεδρισμός, το κρυφτό (η αποδιδρασκίνδα), το κουτσό (ο ασκωλιασμός), τα αγάλματα (η ακινητίνδα), το μπιζ (ο κολλαβισμός) και η τυφλόμυγα (η μυίνδα ή χαλκή μυία). Τα παιχνίδια με μπάλες ήταν αγαπητά και σε μεγαλύτερες ηλικίες. Δεν ήταν άγνωστα και τα παιχνίδια με ζώα γενικά, ή και κάποιοι αγώνες μεταξύ ζώων, όπως οι κοκορομαχίες.
Τα παιχνίδια που παίζονταν με αστραγάλους ήταν πολλά και ποικίλα. Το πιο απλό ήταν κάτι ανάλογο με τα σημερινά μονά-ζυγά (αρτιασμός), ενώ το συνηθέστερο ήταν ο αστραγαλισμός. Μετά το ρίξιμο, οι αστράγαλοι έπρεπε να σταθούν με κάποια συγκεκριμένη πλευρά προς τα πάνω, καθώς η κάθε πλευρά είχε την ιδιαίτερη σημασία της και έδινε διαφορετικούς βαθμούς στον παίκτη.
Ως αγαπημένο παιδικό παιχνίδι αναφέρεται και η μπάλα (δηλαδή η σφαίρα), που συντροφεύει και τους ενήλικες σε ποικίλα παιχνίδια. Κάποια θυμίζουν τα σημερινά, όπως το βόλεϊ, το ράγκμπι, το ποδόσφαιρο ή το χόκεϋ επί χόρτου. Στα πιο αγαπητά συγκαταλέγονται η απόρραξις και η ανακρουσία, όπου χτυπούν την μπάλα με δύναμη στο έδαφος ή στον τοίχο, την πιάνουν και την ξαναχτυπούν ωσότου χάσουν. Πολύ διασκεδαστικό παιχνίδι θεωρούνταν η ουρανία σφαίρα, όπου κάποιος πετούσε τη μπάλα στον ουρανό και οι άλλοι προσπαθούσαν να την πιάσουν πριν πέσει στο έδαφος,
Για τους μεγαλύτερους σε ηλικία υπήρχαν, και κατά την αρχαιότητα φυσικά, τυχερά και επιτραπέζια παιχνίδια με τη βοήθεια κύβων (ζαριών). Με την ονομασία κυβεία αναφερόμαστε σε τυχερά παιχνίδια με ζάρια, που αποτελούν και τα κατεξοχήν παιχνίδια τύχης, με κύριο σκοπό το κέρδος. Αντίθετα, τα παιχνίδια πεσσείας μπορείνα παίζονταν και με τη βοήθεια κύβων, η μετακίνηση όμως των πεσσών (πιόνια ή πούλια) πάνω στον άβακα του παιχνιδιού, προϋπέθετε πνευματική διεργασία και ευστροφία εκ μέρους των παικτών. Και στις δύο περιπτώσεις, είτε της κυβείας είτε της πεσσείας, τα ζάρια ήταν, στις περισσότερες περιπτώσεις, οι γνωστοί μέχρι σήμερα εξάεδροι κύβοι στις πλευρές των οποίων υπήρχαν, συνήθως, κύκλοι με στιγμές, σήμανση δηλωτική των αριθμών. Τα υλικά κατασκευής των ζαριών ήταν ποικίλα, όπως κόκαλο, πηλός ή διάφορα μέταλλα, ακόμη και χρυσός.
Στα επιτραπέζια παιχνίδια πεσσείας δεν ήταν συνήθως αναγκαία η χρήση ζαριού, ήταν όμως απαραίτητα τα πιόνια/πούλια και ο άβακας. Σε αντίθεση με τους κύβους, οι οποίοι ρίπτονται, οι πεσσοί μετακινούνται. Η πεσσεία δεν ήταν ονομασία ειδικά για ένα μόνο παιχνίδι, αλλά αφορούσε ομάδα παιχνιδιών, από τα οποία γνωστότερα είναι τα πεντάγραμμα, ο διαγραμμισμός ή γραμμαί και η πόλις. Σε γενικές γραμμές θύμιζαν τα σημερινά πνευματικά παιχνίδια, όπως η τρίλιζα, η ντάμα ή το σκάκι, που παίζονται μόνο με πιόνια, αν και για τα πεντάγραμμα υπάρχουν ενδείξεις ότι ίσως, κάποιες φορές, χρησιμοποιούνταν και κύβοι. Οι πεσσοί ή ψήφοι παρουσίαζαν μεγάλη ποικιλία ως προς το σχήμα, το χρώμα και το μέγεθος, όπως άλλωστε και τα σύγχρονα πιόνια.
Δύο παιχνίδια ενηλίκων, που σχετίζονται με το κρασί και τη λατρεία του Διονύσου, ιδιαίτερα αγαπητή στο χώρο της Μακεδονίας, υπήρξαν ο κότταβος, χαρμόσυνο ερωτικό, κυρίως, παιχνίδι, και ο ασκωλιασμός. Ο κότταβος είχε βασικά ως σκοπό να εκσφενδονίσει από την κούπα του ο πότης σε κάποιο καθορισμένο στόχο (δίσκο ή αγγείο), τις τελευταίες σταγόνες του κρασιού του. Διονυσιακού χαρακτήρα, αλλά περισσότερο λαϊκό, σε σχέση με τον κότταβο, παιχνίδι ήταν και ο ασκωλιασμός, με αρκετές παραλλαγές του (όπως το κουτσό). Όσοι συμμετείχαν, αρχικά επιχειρούσαν να πηδήσουν (ή και να τρέξουν) στο ένα μόνο πόδι και κατόπιν να ισορροπήσουν πάνω σε λαδωμένο ασκί γεμάτο με κρασί, το οποίο δινόταν ως βραβείο στον νικητή. Το παιχνίδι, με την ονομασία «ασκί», εξακολουθεί να παίζεται στην περιοχή της Ηπείρου με σκοπό τη διασκέδαση κατά τη διάρκεια των Απόκρεω.
πηγή: Καλλιόπη Ξανθοπούλου Αρχαιολόγος Α.Μ.Θ.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Argyriadi M.,Dolls in Greek Life and Art from Antiquity to the Present Day. Athens, 1991.
Csapo E., Miller M.C., ‘The ‘‘Kottabos-Toast’’ and an Inscribed Redfigured Cup’, Hesperia 60, 367-382, 1991.
Δεσπίνης Γ. Ι.,«Μαρμάρινες πλαγγόνες», στο Σταμπολίδης Ν. (επιμ.),
Γενέθλιον, αναμνηστικός τόμος για την συμπλήρωση είκοσι χρόνων λειτουργίας του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, 219-225. Αθήνα, 2006.
Dörig J.,‘‘Von griechischen Puppen’’, Antike Kunst 1, 41-52, 1958. Ελευθεράτου Σ. (επιμ.),Το Μουσείο και η ανασκαφή. Ευρήματα από τον χώρο
ανέγερσης του Νέου Μουσείου της Ακρόπολης. Αθήνα, 2006. Fittà M., Spiele und Spielzeug in der Antike, μετ. από τα ιταλικά Homann C.,
Stuttgart, 1998. Τίτλος πρωτότυπου: Giochi e giocattoli nell’ antichità. Milan 1997. Ηamilton R., Choes and Anthesteria, Athenian Iconography and Ritual.
Michigan, 1992.
Ηuizinga Johan, 1989. Ο Άνθρωπος και το Παιχνίδι, μετ. Ροζάνης Στ., Λυκιαρδόπουλος Γερ., Αθήνα. Τίτλος πρωτότυπου: Ηοmo Ludens. A Study of the Play Element in Culture. London 1949.
Ιγνατιάδου Δ., 1999. «Ελληνιστικό επιτραπέζιο παιχνίδι με γυάλινους πεσσούς», στο Αρχαία Μακεδονία VI (Έκτο Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 15- 19/10/1996), 507-522. Θεσσαλονίκη.
Λάζος Χρ., 2002. Παίζοντας στο χρόνο. Αρχαιοελληνικά και βυζαντινά παιχνίδια, 1700 π.Χ.–1500 μ.Χ. Αθήνα.
May R. et al., 1992. Jouer dans l’ Antiquité (exhib. cat.). Marseille. Neils J., Oakley J. H. et al., 2003. Coming of Age in Ancient Greece. New
Haven and London.
Παρλαμά Λ., Σταμπολίδης Ν. (επιμ.), 2003 (2η έκδοση). Η πόλη κάτω από την πόλη. Ευρήματα από τις ανασκαφές του Μητροπολιτικού Σιδηροδρόμου των Αθηνών. Αθήνα.
Πλατή Μ., 1998. Παίζοντας στην αρχαία Ελλάδα...με τον Λύσιν και την Τιμαρέτην. Αθήνα.
Royer S., Salles C., Trassard F., 2004. H ζωή στην Ελλάδα την εποχή του Περικλή, μετ. Σέρβη Κ. Αθήνα. Τίτλος πρωτότυπου: La vie des Grecs au temps de Périclès. Paris 2003.
Rühfel H., 1984. Kinderleben im klassischen Athen. Mainz am Rhein. Schmidt R., 1977. Darstellung von Kinderspielzeug und Kinderspiel in der
griechischen Kunst. Vienna.
Senker C., 2004. H ζωή και ο πολιτισμός στην αρχαία Ελλάδα, μετ. Στογιάννος Π. Θεσσαλονίκη. Τίτλος πρωτότυπου: Everyday Life in Ancient Greece. Florence 2004.
Sparkes B. A., 1960. ‘‘Kottabos. An Athenian After-dinner Game’’, Archaeology 13, 202-207.
Sprague R. K., 1984. “Plato and Children’s Games”, in Gerber D. E. (ed.), Greek Poetry and Philosophy, 275-284. Chico, California.
Τames R., 2003. Τα παιδιά στην αρχαία Ελλάδα. Αθήνα, μετ. Σιδέρη Κ. Τίτλος πρωτότυπου: Ancient Greek Children. London 2002.
Τιβέριος Μ., 2002. Αμπέλου παις εΰφρων οίνος. Από την εικονογραφία της αμπέλου και του οίνου στα αρχαία ελληνικά αγγεία. Αθήνα.
